پوشاک زنان در دوره قاجار

پوشاک زنان در دوره قاجار (Qajar) را می‌توان به آداب و رسوم و معیارهای ارزش‌گذاری به جایگاه زنان در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه دانست. وقوع تحولات گسترده در اروپا و مصادف شدنش با دوران قاجار که منجر به ایجاد ارتباط بین ایران و غرب شد، شروعی تازه برای ایجاد تغییرات اساسی در لباس زنان در این دوره تاریخی بود.

پس از سفرهای طولانی ناصر الدین شاه (1868-1896) به روسیه، انگلستان، آلمان، فرانسه، سوئیس و اتریش و گسترش روابط ایران با اروپا، موج فرهنگی جدیدی وارد کشور شد. پیش از آن لباس‌های مردم هنوز هم شباهتی قوی به سلسله افشاریه و زندیه داشت، ولی ماجراجویی‌های ناصر الدین شاه زمینه تغییرات فرهنگی را در کشور ایجاد کرد.

پوشاک زنان در این دوره را می‌توان به قبل و بعد از سلطنت ناصر الدین شاه و سفرهای او به فرنگ تقسیم کرد. یقیناً نقطه عطف تحقیق و تحلیل لباس زنان قاجار را می‌توان به این دوره حساس تاریخی مرتبط دانست؛ با کیف و کفش رنو همراه باشید.

پوشاک زنان در دوره قاجار

درک سیر تغییرات لباس زنان در دوره قاجاریه را باید بر مبنای تقابل فرهنگ سنتی و مدرن دانست. انقلاب صنعتی و تحولات فکری در اروپا و علاقه حاکمان قاجاری به ایجاد روابط سیاسی و فرهنگی، راه را برای گسترش یک سویه فرهنگ غربی به داخل کشور باز کرد.

ناگفته نماند که شاهان قاجاری درکی از تحولات فکری و عقیدتی اروپا نداشتند، آنها تنها به ظواهر و نیازهای مادی خود توجه داشتند، وگرنه این دوره اگر با تدبیر شاهان همراه بود، باید شاهد تحولات عظیم فرهنگی و اقتصادی در کشور می‌بودیم.

[mustread title0=”پوشاک زنان در دوره صفویه” link0=”https://renoiran.com/blog/%d9%be%d9%88%d8%b4%d8%a7%da%a9-%d8%b2%d9%86%d8%a7%d9%86-%d8%af%d8%b1-%d8%af%d9%88%d8%b1%d9%87-%d8%b5%d9%81%d9%88%db%8c%d9%87/” title1=”تاریخچه کیف دستی زنانه” link1=”https://renoiran.com/blog/%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%da%86%d9%87-%da%a9%db%8c%d9%81-%d8%af%d8%b3%d8%aa%db%8c-%d8%b2%d9%86%d8%a7%d9%86%d9%87/” float=”left”]

در دوره قاجار زنان در بدترین شرایط حقوقی خود در تمام تاریخ ایران بودند، زیرا ارزش آنها به اندازه دارایی‌های مردان بود. هر آنچه از نظر مردان زیبا جلوه می‌کرد را در تن زنان می‌کردند. هنگامی که بانوان از اصولی‌ترین حقوق خود دور بودند، بنابراین در انتخاب سبک پوشش خود نیز حق انتخاب نداشتند.

به دلیلِ همین فضای بسته، نمی‌توان به طور قاطع درباره فکر و علاقه‌مندی‌های زنان دوره قاجار صحبتی کرد. پس در نظر گرفتن این ایده که تغییر لباس در این دوره کاری فرهنگی بوده اشتباه است، زیرا شاهان و درباریان که اوضاع کشور را در اختیار داشتند، از سبک پوشش فهم درستی نداشتند و تنها مبنای کارشان الگوبرداری از کشورهای اروپایی بود.

پوشاک سنتی زنان در دوره قاجار

پوشش تا قبل از دوران ناصرالدین شاه، تقلیدی از دوران باستان ایران بود. از نظر سبک پوشش باید گفت که دوران آقامحمد خان و بعد از او فتحعلی شاه، لباس زنان بیشتر شبیه عهد زندیه بود. بانوان دامن‌های بلند و دایره‌ای شکلی به تن می‌کردند تا جایی که لبه دامن بر روی زمین کشیده می‌شد و پیراهنشان از وسط سینه تا ناف چاک داشت و آن را به سگک یا دکمه می‌بستند.

زن قاجاری (در اینجا منظور زن دربار است) بر حسب موقعیت مکانی: اندرونی (داخل خانه) و بیرونی (بیرون از خانه) به دو سبک متفاوت لباس می‌پوشید. سبک لباس اندرونی شامل دامن پُرچین و بلند بود که پایین‌تر از کمر بسته می‌شد، به طوری قسمتی از شکم و ناف نمایان می‌شد. همچنین پیراهنی کوتاه به نام «اَرخالق» که بالاتنه را تا حدودی برهنه نشان می‌داد به تن می‌کردند. جنس ارخالق معمولاً از پنبه بود و آستین‌هایش به صورت سمبوسه‌دار طراحی می‌شد.

پاپوش در اندرونی غالباً کفش‌های زنانه مخملی بود که بر رویش با مروارید به نهایت دقت و زیبایی زینت داده شده بود. همچنین در زمستان جوراب سفید به پا می‌کردند ولی در تابستان به دلیل گرمای هوا پابرهنه در اندرونی رفت و آمد می‌کردند.

لباس بیرونی زنان کاملاً متفاوت از اندرونی و مطابق بر پوشش بیرونی عامه مردم بود. بانوان با هر منزلت اجتماعی چادری بلند و سیاه را به همراه روبنده سفید و شلواری گشاد به تن می‌کردند. معمولاً جنس چادر از کرباس بود و در رنگ‌های سرمه‌ای یا قهوه‌ای نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.

روبنده نیز تمام صورت زنان را می‌پوشاند و در قسمت چشم‌ها به صورت توری ساخته و از طریق قلاب پشت سر نگه داشته می‌شد.

شروع تغییرات پوشاک زنان در دوره قاجار

این دوران با شروع سیر تحولات اجتماعی همراه بود، جامعه سنتی ایران بدون برداشت درستی از معیارهای مدرن، وارد مرحله جدیدی از باورهای خود رسیده بود. پرچم‌دار این تحولات بزرگ، ناصر الدین شاه بود. او با هدف توسعه علوم و پیشرفت‌های اقتصادی سه بار به فرنگ سفر کرد، ولی هر بار به دلیل بی‌سوادی و کم‌خردی‌اش، تنها با کوله‌باری انباشته از ظواهر فرهنگ غربی به ایران باز می‌گشت.

از آن جهت که نخستین تغییرات لباس از اندرونی شروع و به مردم منتقل می‌شد، ناصرالدین شاه بعد از دیدن بالرین‌های روسی در تماشاخه‌ای در سن پترزیورگ، دستور داد تمام بانوان حرم سرا پوشش آنها که شلواری نازک و چسبان بود را به تن کنند. همچنین دیگر خبری از پوشیدن دامن‌های بلند نبود، زنان درباری از این پس مجبور به استفاده از دامن‌های کوتاهی به نام «تنکه‌ تنبان» بودند که با پاهای لخت به همراه جوراب سفید پوشیده می‌شد. دامن‌ها بعد از سفرهای اروپایی کوتاه‌تر نیز شدند، تا جایی که ارتفاع دامن تا وسط ران می‌آمد.

پیراهن‌ها نیز به مد‌ل‌های کوتاه و یقه‌باز تبدیل شدند و به همراه روسری ساده سفید پوشیده می‌شد. در فصول سرد سال، به جای جوراب سفید، بانوان شلوارهای سفیدِ چسبان شبیه جوراب شلواری‌ها امروزی به پا می‌کردند. ترکیب روسری ساده سفید، دامن کوتاه چتری، پیراهن کوتاه یقه باز و شلواز چسبان سفید، تمام تغییراتی بود که بعد از سفرهای ناصرالدین شاه ایجاد شد. نکته جالب در این است که تمامی سیر این تحولات در اندرونی اتفاق می‌افتاد، لباس و پوشاک بیرونی همچنان بدون تغییر مانده بود.

تأثیر تاج‌ السلطنه دختر ناصر الدین شاه در تغییر مُد نیز دست کمی از پدرش نداشت، او در شب عرسی‌اش لباسی توری از ابریشم صورتی با ساتن سفید به سبک عروس‌های اروپایی به تن کرده بود.

بعد از اینکه هوس شاه تمام شد، پیراهن کوتاه از دور کنار رفت و نیم تنه و چادر نماز جای آن را گرفت. دیگر خبری نیز از ارخالق نبود، بانوان چادر نماز (دامن‌های بلند پف‌دار) را با دکمه به کمر می‌بستند که شبیه دامن‌های امروزی می‌شد و از «نیم‌تنه» که شبیه کت‌های امروزی بود استفاده می‌کردند. همچنین زنان عادی به علاوه چادر سیاه، شلواری گشاده به نام «چاقچور» نیز به پا می‌کردند.

در دوران «مظفرالدین شاه» نیز هرگونه تغییر در لباس مربوط به اندرونی بود و لباس بیرونی هیچ گونه تغییری به خود نمی‌دید. با اینکه به مرور در دوران پایانی حکومت قاجاریه به ویژه در دوره سلطنت «احمد شاه»، تغییرات لباس زنان به بیرون از اندرونی نیز کشیده شد و چادر سیاه جای خود را به کت و دامن داد. به طور کلی، مُد تقلیدی در دوران قاجار از اندرونی شروع و کم کم به طبقات دیگر جامعه نفوذ پیدا می‌کرد.

از نظر جنس لباس باید گفت، مردم از از پارچه‌های معمولی استفاده می‌کردند ولی زنان دربار از ابریشم، حریر و ساتن به همراه جواهرات زیبا بهره می‌بردند. همچنین نوع پاپوش در دوران قاجار جوراب، گیوه، نعلین و یا گالش بود. بعد از بازگشت ناصر الدین شاه از فرنگ، نوع پاپوشی به نام «قونداره» رواج پیدا کرد که شبیه کفش‌هایی که بود که زنان اروپایی به پا می‌کردند.

[mustread title0=”تاریخچه کفش در ایران” link0=”https://renoiran.com/blog/%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%da%86%d9%87-%da%a9%d9%81%d8%b4-%d8%af%d8%b1-%d8%a7%db%8c%d8%b1%d8%a7%d9%86/”]

تحلیل فرآیند پوشاک زنان در دوره قاجار

به دلیل حضور پررنگ سنت و عقاید کهنه در دوران قاجار، نگاه به سبک پوشش تنها در چارچوب خانواده و یا به عبارتی اندرونی خلاصه می‌شد و در بیرون از آن تغییری به خود نمی‌دید. به همین دلیل شاهان قاجاری تنها بر حسب غرایز خود دست به تغییرات لباس زنان می‌زدند، آنها که درک روشنی از جامعه مدرن نداشتند و تنها درگیر ظواهر آن بودند، زنان را همانند دیگر ظواهر عالم می‌پنداشتند.

وجود دو سبک پوشش: اندرونی و بیرونی، خود به تنهایی گواه این موضوع است که تا چه اندازه فضای سنتی در جامعه حاکم بود. بنابراین، تغییر پوشاک در این دوره با جریان عمیق فرهنگی مصادف نبود. بعد از 130 سال حکومت قاجاریان می‌توان به این نکته پی برد که لباس زنان در ایران چیزی بیش از تقلید و کپی‌برداری ناقص از البسه غربی نبود.

[faq][faq-item question=”تحولات پوشاک زنان در دوره کدام پادشاه قاجار اتفاق افتاد؟” answer=”دوره حیاتی از سلسه قاجار که باعث تغییر در سبک پوشش زنان شد را می‌توان به دوره «ناصرالدین شاه قاجار» نسبت داد.”][faq-item question=”پوشک سنتی زنان قاجار شامل چه مواردی بود؟” answer=”لباس زنان در دوره قاجار به پوشش بیرونی و اندورنی تقسیم می‌شد که پوشش بیرونی شامل چادر مشکی و روبنده سفید بود.”][faq-item question=”آیا پوشاک زنان و دختران دربار قاجاریه تقلیدی از سبک اروپایی بود؟” answer=”پوشاک زنان در مراسم خصوصی به ویژه برای دختران پادشاه، به طور کامل تقلید از سبک اروپایی بود.”][/faq]