از روی بسیاری از بناها و آثار به جای مانده میتوان پی به نحوه لباس پوشیدن مردان و زنان دوره هخامنشیان (Clothing in the Achaemenid Period) برد. سبک پوشاک امپراتوری هخامنشی نمایندهای از آداب، فرهنگ، اعتقادات و هویت مردمان این دوره مهم از تاریخ ایران باستان بوده است. با اینکه اطلاعات جامع از این زمان تنها در دل صخرهها و برخی منابع یونایی یافت شده است، ولی همچنان میتوان تاحدودی غبار از سبک پوشش پادشاهان و مردمان دوره هخامنشی پاک کرد؛ با کیف و کفش رنو همراه باشید.
پوشاک مردان هخامنشی
به طور کلی لباس مردان امپراتوری هخامنشی را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد: لباس دربار پارسها و ایلامیها، لباس سواره نظام، گروههای ایرانی و وابسته (مادها، ارامنه، کاپادوکیان، باکترها، آریاییها، زَرنگیان، اراکیوزها، سوگدیها و سکاها) و توده مردم میباشد. پنج مورد از لباس ممکن است از هم متمایز شود: کلاه، لباس بلند، پیراهن زیرین، شلوار و پاپوش.[mustread title0=”پوشاک زنان در دوره قاجار” link0=”https://renoiran.com/blog/%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1/” title1=”پوشاک زنان در دوره ساسانیان” link1=”https://renoiran.com/blog/%D9%BE%D9%88%D8%B4%D8%A7%DA%A9-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86/” title2=”پوشاک زنان در دوره صفویه” link2=”https://renoiran.com/blog/%D9%BE%D9%88%D8%B4%D8%A7%DA%A9-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C%D9%87/” float=”left”]
قبل از بحث در مورد این موارد، مفید است كه توجه داشته باشید كه در سنت ایران باستان، سه طبقه اجتماعی از طریق رنگ لباسهایشان متمایز میشدند: ارتشیان به رنگ قرمز، كاهنان سفید، کشاورزان آبی رنگ میپوشیدند. این اثر رنگی را میتوان در برخی از آثار به جای مانده از دوره هخامنشی مشاهده کرد.
شواهد تفسیر شده است گواه این موضوع است که سنت قدیمی ایران تا حدی در لباس تشریفاتی هخامنشی مشاهده شده است، پادشاه برای نشان دادن اقتدار خود بر هر سه طبقه، لباسی از سه رنگ قرمز، آبی و سفید به تن میکرده است. در تخت جمشید به خوبی میتوان سبک پوشش پادشاه و درباریان را مشاهده کرد.
سبک کلاه هخامنشی شاید مهمترین وجه تمایز پوشاک این دوره با دورههای قبل و بعد خود باشد. کلاه پارسی برخلاف کلاه مادها که گرد و ساده است، معمولاً چهارگوشه و دارای چینهای عمودی میباشد. در زمان جنگ معمولاً بر سر سربازان میتوان پارچه بلند از پشم یا کتان که در اطراف سر پیچیده شده است را مشاهده کرد.
لباس دربار شامل پوششی است كه به بهترین وجه در سنگ نبشتههای تخت جمشید و شوش دیده میشود. از بناهای تاریخی مشخص است که در ابتدا توری چرمی کمربند تنگ و محکم، بخشی از لباس پادشان را تشکیل میداده است که لباس ساده و بلند (تا نزدیک پا) با آستینهای گشاده را در جلو به شکل V تبدیل میکرده است.
یونانیان معمولاً شلوارهای چرمی پارسی را anaxyrídes مینامیدند و رنگی بودن آنها بیان داشتهاند. در لباسهای مردان دربار پوشیدن شلوار مرسوم نبوده است، آنها معمولاً لباس بلند بر تن داشتند. تنها برای زمان جنگ پادشاه به خاطر سوار بودن بر روی اسب، از پوشیدن لباس بلند خودداری میکرد، و لباس نیم تنه یا شلوار را جایگزین آن میکرد. اما پوشاک سواره نظامها شامل چندین نوع شلوار بود. برخی از شلوارهای ارتشیان تا زانو گشاد و از زانو به پایین تنگ بود، به طوری که شلوار را داخل بوت میکردند.
دو نوع کفش با لباس درباری پوشیده میشد. پارسیان کفشهای بدون ساق که کاملاً پا را میپوشاند و به وسیله سه یا چهار بَند محکم بسته میشد را به پا میکردند. رنگ کفش پادشاهان هخامنشی که در شوش به نمایش گذاشته شدهاند، به رنگ قرمز است. در حالی که کمانداران، کفشهای زرد به پا میکردند. در کنار کفش چرمی که به شلوار وصل میشدهاند چکمههای بلند نیز مورد استفاده قرار میگرفتند.
بر روی محراب آتشکدهای از کپادوکیا، چکمههای بلند با کفی ضخیم و پاشنه نسبتاً بلند، بیانیه گزنفون (مورخ یونانی) را در توصیف خود در مورد سخن کوروش کبیر از پاپوش مادها را یادآوری میکند که ایرانیان «کفشهایی ساده با کمی پاشنه بلند را به پا میکردند که به راحتی پوشیده و از پا در میآمدن.»
پوشاک زنان هخامنشی
بناهای تاریخی پارسی، بازنمایی از نوع پوشاک زنان را به تصویر نمیکشد. بر این اساس، اطلاعات کمی از لباس بانوان در دوره هخامنشی وجود دارد. ، مهرهای یونانی-پارسی، بناهای تاریخی ارگیلی در شمال غربی آناتولی و همچنین برخی از یادداشتهای نویسندگان باستانی در مورد پوشاک زنان هخامنشی برای بررسی در دسترس است. در واقع، همه این اطلاعات نشان میدهد که بانوان معمولاً همانند مردان ردای بلند به تن میکردهاند. مو اغلب در یک تکه در پشت سر بسته میشد و اطلاعی درباره داشتن و یا نداشتن روسری و یا حجاب گزارش نشده است.
تاکنون بهترین اسناد موجود در مورد لباس زنان از دوره هخامنشی بقایای لباس واقعی موجود در مقبرههای پازیریک است. این پوشاک شامل یک شنل کوتاه است که از پوست سنجاب ساخته شده و قسمت خز آن به سمت داخل طرح داده شده است که با دو بند برای بستن به دور گردن تزئین شده است. لباس دارای آستینهای باریک و بلند است که با الگوهای زیبا تزئین شده است.سرانجام، دو جفت چکمه نیز پیدا شد. یکی از آنها کوتاه از چرمی قرمز با رویه تزئین شده بَندی و کفی ضخیم، دیگری نرم، بلند و بدون بند است.
اهمیت بررسی پوشاک مردان و زنان در دوره هخامنشیان
داشتن درک صحیح از نوع پوشش مردمان تاریخ ایران باستان به ویژه دوره باشکوه هخامنشیان، نشان از ماهیت فرهنگی و اجتماعی دوران مختلف این مرز و بوم دارد. با اینکه همانند تاریخ هر کشور باستانی، این سلاطین بودهاند که نامشان جاودانه مانده است، ولی همچنان اسمی از توده مردم و طرز نگرش و زندگی آنها در دسترس نیست. با این حال، از زمان کوروش اول تا پایان دوره هخامنشیان با پادشاهی داریوش سوم، گسترده نفوذ ممالک مختلف تحت سیطره ایران از شرق تا غرب، نشان از دورهای بزرگ با تحولات فکری عمیق دارد.