به معنای واقعی پرسش «چرم (Leather) چیست؟» ما را با مجموعه‌ای از خصوصیات، کاربردها و شکل‌های خاص این ماده طبیعی روبرو می‌کند. چرم از پوست خام حیوانات تولید می‌شود و ساخت آن تحت تأثیر طیف وسیعی از عوامل مختلف قرار دارد. از فرآیند کشتن حیوان تا تبدیل پوست آن به چرم، این متریال به عنوان نمادی از غرور انسانی، نشان‌دهنده راه طول و درازی است که بشر برای حکم‌فرمایی بر طبیعت برگزیده است. به همین دلیل امروزه تولید چرم به صنعت بزرگی تبدیل شده است که در آن حیوانات به طرز پرورش یافته‌ای کشته میشوند تا بانویی در آن سَر دنیا برای خرید یک کیف زنانه هزاران دلار خرج کند. با این حال، درکِ معنی و مفهموم چرم و داشتن تعریفی جامع از این ماده، نیاز به بررسی تاریخی و شیوه‌های ساخت آن دارد، با کیف و کفش رنو همراه باشید.
چرم چیست؟
اصطلاح چرم طبیعی به آماده‌سازی و پرداخت پوست حیواناتی نظیر گاو، گوسفند، بز و موارد بیشتر اطلاق می‌شود. فرآيند ساخت چرم روشی شيميايی به نام «دباغی» یا چرم‌سازی است كه جهت ایجاد ثبات برای عدم فاسد شدن پوست حیوان توسط میکروارگانیسم‌ها (موجودات ریز میکروسکپی که شامل باکتری‌ها و قارچ‌ها هستند) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چرم‌سازی شامل دباغی گیاهی (از منبعی مانند پوست درختان)، نمک‌های معدنی (مانند سولفات کروم) و یا استفاده از روغن ماهی و دیگر روغن‌های حیوانی است. اگرچه از پوست حیوانات متنوع مانند شترمرغ، مارمولک، تمساح، ماهی و کانگورو نیز در تولید چرم استفاده می‌شود، ولی پوست‌های رایج به هفت گروه اصلی اعم از پوست گاو، گوساله، گوسفند، بره، بز، اسب و قاطر تقسیم میشوند.
ناگفته نماند، پوست پستانداران از سه لایه اپیدرم (یک لایه بیرونی نازک)، کوریوم یا درم (لایه مرکزی ضخیم) و یک لایه چربی زیر جلدی تشکیل شده است. برای ساخت چرم از لایه کوریوم یا درم استفاده و دو لایه دیگر به‌طورکلی حذف میشوند. پوست تازه حاوی 60 تا 70 درصد آب و 30 تا 35 درصد پروتئین است؛ همچنین در حدود 85 درصد پروتئین را کلاژن تشکیل می‌دهد. کلاژن، پروتئین فیبری است که توسط پیوندهای شیمیایی در کنار هم قرار می‌گیرد.
فرآیند تولید چرم
در گذشته ساخت چرم به صورت سنتی انجام می‌گرفت، پوست‌های تازه در آفتاب خشک می‌شدند و جهت نرم شدن، پوست را می‌کوبیدند و با نمک زدن و دود دادن کیفیت آن را حفظ می‌کردند.
در عصر مدرن، فرآیند ساخت چرم شامل سه مرحله اساسی: آماده‌سازی برای دباغی، دباغی کردن و پرداخت است. مرحله مقدماتی قبل از رسیدن به دباغی است که با کندن پوست حیوان شروع می‌شود و جهت محافظت، حمل و در انبار ذخیره می‌شود. در واقع پوست کنده شده ظرف چند ساعت پس از مرگ حیوان تجزیه می‌شود. برای جلوگیری از وقوع این امر، قبل از مرحله دباغی پوست را با فرآیند دهیدراته کردن که شامل خشک شدن در هوا، نمک پاشی یا استفاده از اسیدها است محافظت می‌کنند.
در مرحله دباغی، نخست پوست را جهت تمیز و نرم شدن با آب شستو می‌دهند. موهای روی پوست معمولاً توسط فرآیندی به نام «آهک زنی» برداشته می‌شود که با غوطه‌ور کردن پوست‌ها در مخلوطی از آهک و آب صوت می‌گیرد. سپس مو و بافت‌های اضافی با دستگاه از بین می‌روند. سپس پوست‌ها را جهت شستشو دوباره و پاک کردن آهک، ساییدن (از بین بردن آنزیم پروتئینی غیر فیبری برای تقویت رنگ و شادابی چرم) و ترشی‌گذاری (برای تهیه یک پاک کننده و نرم کننده نهایی) پرداخت می‌کنند.
فرآیند دباغی از نام تانن (اسید تاننیک، جوهر مازو) گرفته شده است. تانن ماده ای است که آب را از بین شکاف‌های الیاف پروتئینی پوست جابجا می‌کند و باعث چسبیدن و سیمانی شدن این الیاف با یکدیگر می‌شود.
استفاده از گیاهان یکی از قدیمیترین روش‌های دباغی است که هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد. عصاره گیاهان از قسمت‌هایی مانند ریشه، پوست، برگ و بذر گیاهان گرفته می‌شود که سرشار از تانن هستند. پوست‌ها را داخل این عصاره‌ها قرار می‌دهند تا به خوبی شیره گیاهان داخل شکاف‌ها نفوذ کرده و پوست را اشباع کنند. مراحل مختلف دباغی گیاهان ممکن است تا هفته‌ها یا ماه‌ها به درازا بکشد، اما نتیجه نهایی وجود یک چرم مقاوم در برابر آب است.
در دباغی با مواد معدنی از نمک‌ها برای تولید چرمی نرم و پایدار استفاده می‌شود که روشی عالی برای تولید چرم‌های سبک است. استفاده از این روش می‌تواند مدت زمان دباغی را کوتاه‌تر کند. نمک کروم پرمصرف‌ترین ماده معدنی است، اما از نمک‌های آلومینیوم و زیرکونیوم نیز استفاده می‌شود. در دباغی با استفاده از مواد معدنی، پوست‌ها در حمام‌های نمک تحت فشار خیسانده میشوند تا واکنش شیمیایی نمک‌ها در الیاف پوست رسوب کنند.
دباغی با روغن، روشی قدیمی است که در آن روغن ماهی یا سایر روغن‌ها و مواد چرب را بر روی پوست خشک شده با ضربه اعمال می‌کنند تا رطوبت طبیعی پوست جای خود را به روعن دهد. از دباغی با روغن به طور عمده برای ساختن چرم ناشی از پوست بز کوهی یا شوکا استفاده می‌شود. این چرمِ متخلخل و نرم می‌تواند بدون آسیب، به طور مکرر مرطوب و خشک شود. در این روش ممکن است طیف گسترده‌ای از تانن‌های مصنوعی که مشتق از فنل‌ها و هیدروکربن‌ها هستند نیز استفاده شود.
اصولاً چرم‌سازی، دانش استفاده از اسیدها، نمک‌ها، آنزیم‌ها و تانن‌ها برای حل چربی ها و پروتئین‌های غیر فیبری و تقویت پیوند بین الیاف کلاژن پوست است.
پس از اتمام مراحل اولیه دباغی، پوست‌ها آماده پردازش و تبدیل به چرم هستند. در این مرحله، پوست دباغی شده کاملاً خشک و رنگ‌آمیزی می‌شود تا رنگ مناسبی به آن داده شود. روش‌های متداول شامل رنگ‌آمیزی با دستگاه، اسپری کردن، رنگ‌آمیزی با قلم مو و لکه‌گذاری رنگی است. سپس برای چرب کردن و نرم شدن، افزایش استحکام و دوام به پوست‌ها روغن و گریس‌های مخصوص می‌زنند.
سپس چرم با رطوبت 14 درصد در هوا خشک می‌شود. روش‌های دیگر که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، شامل چسب زدن یا خشک کردن در خلاء است. چرم خشک شده جهت بازسازی با خاک اره (پوشال) تا 20 درصد رطوبت پرداخت می‌شود. سپس سطح دانه‌ای چرم برای مقاومت بیشتر در برابر آب، گرما و سرما، سایش، ترک خوردگی، پوست انداختن، کشیده و نرم می‌شود. حالا چرم طبیعی برای تولید انواع محصولات مختلف آماده است.
تاریخ چرم
ساخت چرم یک هنر باستانی است که بیش از 7000 سال تاریخ دارد. انسان بدوی حیوانات وحشی را برای غذا شکار می‌کرد، سپس پوست را از لاشه حیوانات مرده جدا و از آن به عنوان سایبان، لباس و کفش استفاده می‌کرد. نخستین سابقه استفاده از پوست حیوانات به دوره پالئولیتیک می‌رسد، نقاشی‌هایی که در غارهای نزدیک لریدا در اسپانیا کشف شد، استفاده از لباس ساخته شده از پوست حیوانات را نشان می‌دهد.
در همین راستا، پوست کنده شده حیوانات به سرعت فاسد و تجزیه می‌شدند، بنابراین به روشی برای نگهداری نیاز بود. اولین روش، اعمال چربی حیوانات بر روی پوست بود. این عمل تاحدودی دوام پوست را افزایش می‌داد و همچنین باعث نرم شدن آن نیز می‌شد.
انسان بدوی کشف کرد که دود ناشی از آتش گرفتن چوب نیز می‌تواند پوست را مقاوم کند. همچنین با تزریق شیره برگ‌ها، شاخه‌ها و میوه‌های درختان و گیاهان خاص، پوست را تقویت می‌کردند. به‌طورکلی، دباغی با گیاهان را می‌توان نخستین روش در تولید چرم از دوران بسیار قدیم دانست. خیلی زود استفاده از نمک‌های خاکی حاوی «زاج» به عنوان ماده دباغی کننده جهت تولید چرم سفید کشف شد.
نقاشی‌های دیواری و آثار باستانی در مقبره‌های مصر نشان از آن دارد که از چرم برای صندل زنانه، لباس، دستکش، ملحفه، پوشش بستر، کفن برای دفن مردگان و تجهیزات نظامی استفاده می‌شده است. یونانیان و رومیان باستان نیز از چرم بسیار استفاده می‌کردند، رومی‌ها چرم را در مقیاس گسترده‌ای برای کفش، لباس و تجهیزات نظامی از جمله سپر، زین و پوشش نظامی به کار می‌بردند. حفاری مکان‌های زندگی رومیان در بریتانیا باعث شد که مقادیر زیادی از محصولات چرمی مانند کفش و لباس کشف شوند.
با کشف و معرفی مواد شیمیایی مانند آهک و اسید سولفوریک، به تدریج روش‌های سنتی رها شدند و تولید چرم به آرامی به یک سری فرآیندهای مبتنی بر عوامل شیمیایی تبدیل شد. رشد و صنعتی شدن جوامع اروپایی در سده‌های 18 و 19 میلادی باعث ایجاد تقاضا برای بسیاری از انواع جدید چرم همانند تسمه برای حرکت دادن چرخ ماشین‌ها، چرم های مخصوص مورد استفاده در صنعت نساجی، چرم برای حمل و نقل و اثاثه یا لوازم داخلی مبلمان خانگی شد.
در اواخر قرن نوزدهم، اختراع اتومبیل موتوری و ساخت جاده‌ها، تقاضای برای تولید و ارسال محصولات چرمی از جمله کفش زنانه افزایش یافت. در همین راستا، استفاده از نمک‌های کروم به تصویب رسید و دباغی با کروم به عنوان مدرن‌ترین روش چرم‌سازی تثبیت شد. امروزه، روش‌های تولید چرم در اختیار صنعت فشن قرار گرفته است و زیبایی و در جریان مد روز قرار گرفتن، شیوه نگرش انسان را به تمامی تغییر داده است. به‌طورکلی، محصولات چرمی در دنیای امروز منعکس‌کننده نحوه زندگی و تمایل و خواسته‌های ما انسان‌ها است.
انواع چرم
چرم دانه‌دار کامل (Full Grain Leather)
الیاف این چرم به قوی‌ترین و بادوام‌ترین شکل ممکن ساخته شد‌اند که باعث عدم ترک‌خوردگی، لایه برداری، مقاومت در برابر رطوبت، پارگی یا سوراخ شدن می‌شود. هر قطعه از زیبایی ظاهری چرم دانه دار کامل، داستان زندگی حیوان و شیوه‌های دباغی را روایت می‌کنند. همه علائم و بی‌نظمی‌ها حفظ شده است، زخم‌هایی که حیوان در برابر حصار سیم خاردار یا کاکتوس متحمل شده یا نیش حشرات، حتی علامت‌های تجاری به خوبی بر روی این چرم دیده می‌شود. هرکسی که صاحب چرم دانه‌دار کامل باشد، می‌داند که با افزایش سن، این چرم زیبایی بیشتری پیدا می‌کند و با گذشت سال‌ها به غنای معنوی آن افزوده می‌شود. این چرم بوی کاملاً متمایزی دارد، رنگ پذیر نیست و دقیقاً به رنگ پوست حیوان است. به طور خلاصه، بهترین چرم همین نوع دانه‌دار کامل است؛ ولی به خاطر داشته باشید قیمت آن بسیار بالا است.
چرم دانه‌ای اصلاح شده (Top Grain Leather)
به منظور از بین بردن نواقص طبیعی پوست حیوان، سطح چرم با سنباده زدن و چربی زدن برداشته شده است. این عمل به چرم ظاهری یکنواخت‌تر می‌بخشد، اما بدان معنی است که این چرم نسبت به نوع دانه دار کامل دوام کمتری دارد و بسیار سریع‌تر خراب می‌شود. چرم اصلاح شده متداول ترین چرم برای تولید کالاهای باکیفیت است زیرا نازک‌تر، چسبناک‌تر و ارزان‌تر از دانه دار کامل است. این چرم و در تولیدش باید روند گسترده ای از فرآیند دباغی که شامل سنباده زدن، ضربه زدن و رنگ کاری است را طی کرده باشد. این چرم بوی متمایزی دارد و رنگ پذیر است.
چرم نبوک (Nubuck Leather)
در اصل از پوست آهو یا گوزن ساخته شده است که برای نخستین بار با سفر دوک ویندزور (ادوارد هشتم) به آمریکا در دهه 1930 میلادی شناخته شد. نبوک از چرم اصلاح شده ساخته شده، ولی مورد پرداخت قرار نگرفته است. سطح نبوک برس خورده و صیقل داده شده است، به طوری که الیاف پروتئین کوتاه آن یک سطح مخملی ایجاد می‌کنند. نوبک مشابه جیر است، ولی گران‌تر! سطح رویی این چرم هنگامی که دست خود را روی آن می‌کشید به اصللاج خواب آن تغییر می‌کند؛ قوی‌تر و ضخیم‌تر از جیر است و می‌تواند به هر رنگی تولید شود. همچنین ظاهری ناهموارتر از جیر دارد و ممکن است علائم طبیعی پوست حیوان را نیز بر روی سطح خود حفظ کرده باشد. از کفش نبوک در تولید انواع کفش مردانه به وفور استفاده می‌شود.
چرم جیر (Suede)
جیر چرمی است که از لایه داخلی پوست که در تماس با گوشت حیوان می‌باشد ساخته شده است. سطح آن سنباده و صیقل داده شده است و چرم حاصله نرم‌تر و انعطا‌ف‌پذیر‌تر از نوبوک است، اما به اندازه آن سخت و بادوام نیست. سطح جاذب جیر باعث می‌شود در برابر لکه شدن آسیب‌پذیر باشد. از جیر در تولید انواع نیم بوت زنانه و بوت مردانه استفاده می‌شود.
چرم مصنوعی (Synthetic Leather)
هم به دلیل اخلاقی و هم قیمت بالا، چرم مصنوعی نسبت به چرم طبیعی گزینه بسیار مناسب‌تری است. از آنجا که این چرم کاملاً با استفاده از مواد مصنوعی ساخته شده است، در بسیاری از موارد نسبت به سایر انواع چرم طبیعی بادوام و مقاوم در برابر آب و هوا است. همچنین می توان آن را با رنگ و لعاب در یک مجموعه از گزینه های مختلف رنگ آمیزی کرد. چرم مصنوعی به طور قابل توجهی ارزان‌تر از هر نوع چرم واقعی است، و اغلب بسیار شبیه به خصوصیات چرم طبیعی است، به طور که بیشتر مردم قادر به بیان تفاوت آنها نیستند. چرم مصنوعی معمولاٌ از پلی اورتان و وینیل ساخته می‌شود و ممکن است از نظر محیط زیستی تجدید پذیر یا تجدید پذیر نباشد.
چرا چرم تا این اندازه محبوب و با ارزش است؟
با پوشیدن و استفاده از محصولات چرمی، می‌تواند منحصر به بودن را از نگاه دیگران مشاهده کرد. مگر می‌توان مردی با کاپشن چرمی و یا بانویی را با پالتو چرمی دید و بی تفاوت از کنارش گذشت؟ چرم در خود شخصیتی دارد که آن را به فرد منتقل می‌کند، چیزی به مانند لوکس بودن و احترام برانگیز بودن است. فارغ از کیفیت و دوام بالا، زیبایی و جذابیت ظاهری چرم اولویت نخست تمام افرادی است که به دنبال جریان مد در حرکت هستند و به استایل خود اهمیت می‌دهند.