پوشاک زنان در دوره صفویه

پوشاک زنان در دوره صفویه (Safavid) نسبت به دوره‌های قبل، منعکس‌کننده آداب، رسوم و اعتقادات حاکمان و مردمان آن روزگار ایران بوده است. شگفتی‌های مد در دوران صفویان، رویکرد اساسی در لباس و اجزای دیکته شده در رسوم اجتماعی و انجام وظایف دینی به عنوان افتخاری جمعی تلقی می‌شده است.

یکپارچگی دوباره قدرتی مرکزی در کنار روحیه‌ای پویا و آینده‌گر، از دوران صفویه به عنوان نقطه عطفی در تاریخ هنر و فرهنگ این مرز و بوم یاد می‌شود. در این میان، تجلی چنین شکوهی در پوشاک زنان این دوره به خوبی نمایان است؛ با کیف و کفش رنو همراه باشید.

پوشاک زنان در دوره صفویه

منابع معتبر متنی و بایگانی‌های معاصر، تصاویر موجود از قرن نوزدهم، مستندات عکاسی و لباس‌های باقی‌مانده از دوران صفویان، به تنهایی می‌تواند روشن کننده نوع و سبک پوشاک بانوان در این دوره تاریخی باشد.

معرفی مدل‌های اروپایی و بی‌توجهی به لباس‌های سنتی در محافل دربار نیز به کمبود منابع کمک کرده است. منابع تصویری موجود از دوره صفویه یک بررسی جامع از انواع لباس‌ها را ارائه می‌دهد، بنابراین ابزاری مهم برای یادآوری این موضوع است که نقاشی ایرانی اغلب ایده آل و استاندارد نوع فرهنگ آن روزگار بوده است.

با این وجود، نقاشی می‌تواند مرجع مهمی برای نوع پوشاک صفویه باشد، زیرا مراقبت‌های زیادی برای ارزیابی دقیق جزئیات تزئینی از لباس زنان توسط نقاشان صورت گرفته است.

منابع فارسی، از جمله متون ادبی و اسناد تاریخی، اطلاعاتی درباره پارچه و پوشاک، مراکز تولید و نوع متریال را ارائه می‌دهند. بر خلاف پوشاک در دوره قاجار که اطلاعات دقیق‌تری توسط ناظران اروپایی از آن در اختیار است، لباس در دوره صفویه را منوط به اطلاعات بالا می‌کنیم.

طیف محدود پوشاک باقی‌مانده از دوره صفویه، نشان از آن دارد که درباریان به دلیل طبیعت فاسدپذیر ابریشم و کتان، عادت به سوزاندن لباس‌های زنان و مردان دربار برای بازیافت طلا و نقره‌جاتی که در آنها استفاده شده است داشتند.

پوشاک زنان در دوره صفویه (1502-1722 میلادی) به طور کلی از لباس‌های لایه‌ای در بهترین جنس (ابریشم) و به شکلی کاملاً لوکس تهیه می‌شدند. زنان نسبت به مردان کوتاه و به مانند برف سفید بودند، زیرا زمانی که در عموم ظاهر می‌شدند، از سر تا پای خود را می‌پوشاندند. تمام لباس‌های زنان دربار صفوی، از پارچه ابریشمی، پشمی، کتان، مخملی و پارچه‌ای از طلا بر اساس نوع شرایط ساخته می‌شدند.

سبک لباس اوایل دوره صفویان همچنان منعکس کننده سبک‌ دوره تیموری است. لباس‌های اصلی زنان تقریباً قابل تعویض بود، به جز روسری و حفظ حجاب. با این وجود می‌توان پیش‌بینی کرد که هر نوع اساسی از لباس با رتبه زنان در دربار ارتباط مستقیم داشت.

خصوصیات لباس زنان در دوره صفویه

پوشش زنان دربار لباسی بلند و کاملاً پوشیده بود که تا نیم‌تنه بالا کاملاً تنگ و سپس از نیم‌تنه پایینی به صورت لایه لایه  و گشاد گسترش پیدا می‌کرد. ذهن مردم شرق در تحلیل رنگ‌ها کاملاً متفاوت از افکار مردمان غرب (منظور کشورهای اروپایی) است. رنگ لباس در دوران باشکوه صفویه، رنگین کمانی از زیبایی‌ها بود.

رنگ ارغوانی، سبز دریایی، آبی و حتی صورتی به شکلی پر زرق و برق نمایش داده می‌شد. هدف انفجاری از رنگ‌های مختلف بود که یکدیگر را تعریف می‌کردند. ترکیب رنگی در نهایت استادی در نوع پوشش زنان، تجلی آشکار هنر این دوره از تاریخ کشور بود. لباس رنگ سیاه اغلب در مراسم عزادارای مورد استفاده قرار می‌گرفت.

همچنین لباس‌ها به انواع جواهرات، زیور آلات و لوازم جانبی نیز تزئین می‌شده‌اند.به‌طورکلی، پوشش زنان صفوی به سه بخش اعم از: پوشش سر، تن و پا تقسیم می‌شد. در زیر به طور جداگانه هر یک از سه بخش را توضیح می‌دهیم:

پوشش سر زنان صفوی

پوشش سر را می‌توان به چادر، روسری، مقنعه، روبند، لچک، کلاه و پیشانی‌بند دسته‌بندی کرد. همچنین سبک پوشش سر در خارج از خانه شامل چادر بلند سفید بود که از سر تا پا را می‌پوشاند، طوری که تنها چشم‌ها قابل دیدن بودند.

درباره روبند باید گفت که صفویان اولین دولتی بودند که روبند را وارد فرهنگ پوشش زنان ایران کردند. روبند یا روبنده پارچه سفید چهارگوشی بود که از سر تا میانه‌های سینه طول داشته و برای دیدن دارای شکافی توری شکل بود. در برخی از نقاشی‌های به جای مانده از این دوره، می‌توان زنانی را با چادر و روبنده مشاهده کرد.

لچک یا پارچه سه گوش نیز همانند روسری‌های امروزی به شکل مثلثی بوده و زنان بیشتر به جهت زیبایی آن را بر روی سر خود می‌بستند. همچنین جلوی لچک‌ها معمولاً با جواهرات تزئین می‌شد. پیشانی‌بند نیز پارچه‌ای بود که با قلاب‌دوزی، طلاکاری و با یاقوت و مروارید زینت داده می‌شد و اغلب زنان دربار آن را برای زیبایی بر روی پیشانی خود می‌بستند.

زنان دربار برای نشان دادن شأن اجتماعی خود اغلب کلاهی قلاب‌دوزی شده و سه گوش و مزین به جواهرات را بر سر می گذاشتند. دنباله کلاه در پشت معمولاً با پارچه‌ای توری تا انتهای کمر در کمال زیبایی آویزان بود.

تن پوشش زنان صفوی

پشش تن بانوان را می‌توان به پیراهن، نیم تنه بلند (کلیجه) و قَبا تقسیم کرد. پیراهن را قمیص نیز می‌نامیدند که از جلو تا ناف باز بود که توسط یک دکمه در بالا بسته می‌شد و زنان معمولاً برای شیر دادن بچه استفاده می‌کردند.

لباس بلندی که از بالا تا کمر تنگ و از کمر به پایین گشاد و فراخ بود و طول آن تا وسط ساق پا ادامه داشت را قبا می‌گویند. دو یقه در جلوی قبا قرار داشت که بر روی یکدیگر قرار می‌گرفت. در نیمه اولیه حکومت صفویان، بلندی قبا تا مچ پا نیز می‌رسید و معمولاً قسمت کمر آن تنگ و سفت نبود. ولی در نیمه دوم قبا تا زانو کوتاه و قسمت کمر آن جهت زیبایی بیشتر تنگ و سفت می‌شد‌.

آستین قبا نیز به صورت بلند و تنگ تا مچ دست‌ها طول داشت که در قسمت انتهایی آستین گشاد‌تر و بازتر می‌شد. این لباس در نهایت جذابیت از بهترین جنس و با جواهرات تزئین داده می‌شد تا زنان بیشتر جلب توجه کرده و در نهایت زیبایی بدرخشند.

معمولاً از کلیجه یا نیم تنه در فصول سرد سال استفاده می‌شد، به این صورت که کلیجه یا نیم تنه که شکلی کُتی داشت را بر روی قبا می‌پوشیدند. کلیجه، دامنی بلند ولی کوتاه‌تر از دامن قبا داشت. جنس کلیجه از مخمل سرخ بوده و سرآستین‌های آن با یراق تزئین می‌کردند.

بر حسب اسناد تصویری، زنان بر روی قبا، شال یا کمربندی پارچه‌ای را می‌بستند. این شال تنها جنبه زیبایی داشت و با استفاده از ورقه‌های طلا و سنگ‌های گران‌بها، در نهایت زیبایی تزئین می‌شد. همچنین، شال زنان پهن‌تر از شال مردان بود.

پوشش پای زنان صفوی

در این بخش نیز پوشش پای بانوان به شلوار، کفش و جوراب تقسیم می‌شود. به‌طورکلی، همه‌ زنان شلوار به پا می‌کردند به طوری که طول شلوار تا زیر مچ پا (قوزک پا) را می‌پوشاند. معمولاً شلوار کمی گشاد بود و از زیر قبا دیده می‌شد. جنس شلوار نیز اغلب از پنبه، ابریشم و یا ماهورت با نقش راه راه یا بافت چهار گوش (شطرنجی یا پیچازی) یک خانه سفید و یک خانه قرمز و با حاشیه‌دوزی ساخته می‌شد.

کفش زنان تغییری چندانی با کفش مردان صفوی نداشت. این کفش‌ها بسیار راحت بودند و معمولاً بدون بَند ساخته می‌شدند و قسمت پشتی نداشتند (همانند نعلین)، زیرا زنان پیوسته در حال راه رفتن بر روی قالی و دیگر محیط منزل بودند. این کفش از ساغری (چرمی که از کفل اسب و الاغ تهیه می‌شد) و تیماج (چرم بُز دباغی نشده) ساخته می‌شد و کمی دارای پاشنه و نوک آن نیز تاحدودی تیز بود.

همچنین بانوان از چکمه‌هایی (نیم بوت زنانه) که تا اندازۀ بالای مچ می‌پوشاند را نیز به پا می‌کردند. این چکمه‌ها، ظریف و چسبان طراحی می‌شدند و هم با پاشنه و بدون پاشنه بودند. بر طبق نقاشی‌های مینیاتوری، بوت ساق بلند زنانه نیز با پاشنه و بدون پاشنه توسط درباریان استفاده می‌شد.

زنان جوراب‌های کوتاه و بلند می‌پوشیدند، بلندی این جوراب‌ها تا زیر زانو تجاوز نمی‌کرد. جنس جوراب‌ها نیز معمولاً از مخمل و در رنگ‌های مختلف بود. همچنین، جوراب کوتاه تا چهار انگشت بالای قوزک پا را پوشش می‌داد.

وضعیت زنان در دوران صفویان

اهمیت و ارزش زنان در تاریخ ایران موضوع مهمی است. همانطور که شیعه دین رسمی کشور در سلسله صفویان بود، زنان ایرانی به شدت تحت تأثیر محدودیت‌های مذهبی قرار می‌گرفتند. اگرچه مورخان آن زمان به دلیل آنکه نمی‌توانستند با زنان حرمسرا ارتباط برقرار کنند، بنابراین از داشتن تحیلی دقیق‌تری از نوع پوشاک و خصوصیات اخلاقی زنان آن دوره عاجز بودند.

با این حال، تاریخ نوشته شده در مورد صفویان به ما در مورد وضعیت زنان این واقعیت را نشان می‌دهد که زندگی آنها در پشت پرده پنهان بود. در آن دوره، مردان ایرانی رفتارهای محدودی نسبت به زنان خود داشتند و زنان را از برقراری ارتباط با دیگران ممنوع می‌کردند.

مردان بر این اعتقاد بودند که لباس می‌تواند تصویری از بدن زنان را در ذهن شکل دهد. بنابراین، بر طبق سنت آن دوره، پوشاک زنان به غیر از چادر، برای نمایش در عموم ممنوع بود. در واقع ظاهر زنان در دوران صفویه مسئله مهمی بود و دیده شدن زن با پوششی به غیر از چادر، خشم مطلق مردان را بر می‌انگیخت.

به رغم تمام این تلاش‌ها، زنان در دربار موقعیت ویژه‌ای داشتند که به آن‌ها «دولت در سایه» می‌گفتند، زیرا بانوان دربار در امور سیاستی و حکومت‌داری دست داشتند. این مورد را می‌توان پس از سلطنت شاه عباس مشاهده کرد، به‌طوری‌که در انتخاب جانشین او، زنان نفوذ بالایی داشتند.