تاریخچه کفش در ایران (Shoe History in Iran) نشان‌دهنده مهمترین عناصر فرهنگی و تغییر در سبک پوشش در طول تاریخ بلند این سرزمین است. وجود تنوع گسترده‌ای از آداب و رسوم در اقوام مختلف ایران، باعث شده است کفش یا به اصطلاح «پاپوش یا پای‌افزار» به‌طور شگفت‌انگیزی با ضرورتهای فرهنگی و اقلیمی متناسب باشد، برای مثال، کفش مردم شمال با جنوب کشور هم از نظر شکل و هم کاربرد کاملاً متفاوت است.
تاریخ کفش نیز به مانند دیگر پوشاک از یک سو دست‌خوش تحولات هنری و از سویی دیگر بر حسب نوع کاربرد تغییرات زیادی به خود دیده است. در گذشته‌های دور کفش برای مردم عام تنها نقش پاپوش برای محافظت از پا را ایفا می‌کرد، ولی امروزه کفش بیش از هر زمان دیگری در راستای زیبایی و مُد قرار گرفته است. جهت بررسی اینکه سیر تاریخی کفش در ایران چگونه بوده است، با کیف و کفش رنو همراه باشید.
تاریخچه کفش در ایران
بنا بر اسناد تاریخی، زمانی که نخستین زیستگاه انسانی در حوالی کرمانشاه امروزی بنا شد، مردم پاپوشی از پارچه و بَندی برای بستن به دور مچ به پا داشتند. این نوع کفش بعدها با تغییرات اجتماعی به کفش مخصوص طبقه مردم و طبقه اشرافی تبدیل شد که حکایت از مرتبه اجتماعی افراد داشت.
پای‌افزار در ایران بر حسب نگرش‌های قومیتی، اعتقادی و عملکردی دارای تاریخی طول و درازی است. از زمان قدرت‌گیری امپراتوری‌های بزرگ در سال‌های قبل میلاد، کفش‌ها نیز به نمایندگی از شکوه پادشاهی دچار تغییرات بسیاری گشت، برای مثال، سربازان مادی و پارسی از یک نوع کفش خاص که دارای بَندی بلند برای بستن به دور ساق پا بود استفاده می‌کردند، در حالی که افراد رده بالا از کفش‌های مخصوص دربار که از مرغوب‌ترین پارچه ساخته می‌شدند به همراه سه ردیف بَند در جلو کفش استفاده می‌کردند.
در زمان بعد از اسلام، کفش‌های مردان و زنان با جزییات بیشتر و به شکل سبک عربی به صورتی که جلوی کفش نوک تیز بود، مورد استفاده قرار می‌گرفت، با این حال، کفش شکل عربی در آن زمان تاثیر عمیقی نسبت به لباس در نوع پوشش ایرانیان نداشته است. سپس در قرون بعد و در دوران صفویه، بار دیگر کفش ایرانی وارد مرحله جدیدی از زیبایی و هنر شد. با این حال، با توجه به گذر تاریخ می‌توان پاپوش ایرانی را بر حسب ادوار تاریخ به دوران باستان و بعد از حضور اسلام در ایران اشاره کرد.
تاریخچه کفش در ایران باستان
با استفاده از نقش برجسته‌های باقی مانده، مادها از نخستين اقوامی ایرانی بودند كه از نوع کفش خود تصاویری را به یادگار گذاشته‌اند. پاپوش مادها از پوست حیوانات ساخته می‌شده و از طریق بندهایی که از شلوار آویزان بود محکم به پا بسته می‌شد.
پس از آن، هخامنشينان نیز همانند دیگر اجزای پوشش خود برای کفش نیز اهمیت بالایی قائل بودند. بر حسب آثار به جای مانده از دوره هخامنشی، كفش شاهان این امپراتوری بزرگ در تخت جمشيد قرمز رنگ بوده، در حالی که معماری‌های خشتیِ لعابی شوش، كماندارانی را نشان می‌دهد كه کفشهایی زرد رنگ به پا دارند. مشخصه مهم پاپوش هخامنشی در این بوده است که تمام پا را تا مچ دربر می‌گرفته و از طریق سه ردیف بَند در جلو بسته می‌شده است.
در لوحه‌های گنجينه جيحون و آتشكده «كاپادوكيه»، چكمه‌هايی بلند با کفی ضخيم و پاشنه‌ای بلند را در پای موبدان نشان می‌دهد. همچنین بر اساس نقش برجسته های دوره مادها و هخامنشیان می‌توان این موضوع را برداشت کرد که قوس کفش بیش از اندازه معمول است، این ویژگی نشان‌دهنده وجود پاشنه داخلی در پاپوش است.
در همین زمان، نوعی کفش پاشنه بلند وجود داشت که مخصوص مردان و سوارکاران بود. این کفش یک پاشنه بسیار ظریف در پاشنه داشت که به سوارکار این اجازه را می‌داد تا تسلط بیشتری در رکاب زین و سوارکاری داشته باشد.
از نظر زیبایی و شيوه‌های تزئينی كفش در دوره هخامنشينان باید گفت که پای‌افزار شاهان و مقامات عالی رتبه از مرواريد و سنگ‌های گران‌بها همراه با رودوزی‌های زيبا دوخته می‌شد. در این دوره از تفاوت بین کفش زنان و مردان، سندی در دست نیست، با این حال، می‌توان حدث زد که پاپوش زنان از جزئیات و ظرافت بیشتری برخوردار بوده است.
بعد از حمله اسکندر و سپس حضور سلوکیان و اشکانیان، شکل كفش بیشتر به شکل یونانی كه از دو تكه چرم که به‌وسيله يک بَند در جلوی دهانه كفش گره زده می‌شود، تبعیت می‌کرد. در دوره ساسانیان نوع کفش به شکلی بود که ساق آن تا قوزک پا می‌رسیده و از جلوی دهانه کفش تا به سرپنجه، نواری از چرم دوخته شده و کمی جلوتر از دهانه نیز نوار دیگری از بالا به پایین و در کنارهای پا بسته می‌شده است.
تاریخچه کفش بعد ایران بعد از اسلام
در روزگار بعد از اسلام و در دوران حکومت طاهریان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و تیموریان در سبک کفش ایرانی تغییر شایانی ایجاد نشد، ولی با ورود سلطنت صفویان، تاریخ کفش در ایران نیز دست‌خوش تغیراتی شد.
پاپوش‌ها در دوران صفویه شامل کفش‌های نوک‌تیز، پاشنه تخت، کفش‌های چوبی و چکمه یا بوت مردانه کوتاه و یا چکمه‌های سواری بودند که معمولاً در رنگ‌های مشکی، قرمز و سبز طراحی و ساخته می‌شدند. کفش مردم عادی و روستائیان دارای کفی تخت چرمی به رنگ سبز به نام «چاروت» كه به آن بندهایی وصل بود به پا می‌كردند.
پای‌افزار مقامات بلند‌مرتبه صفوی نیز با استفاده از چرم و از طریق بَند در جلو کفش بسته می‌شد که با جزئیات فراوانی در طرح و رنگ در نهایت دقت توسط کفش‌دوزان ماهر انجام می‌گرفت.
در دوران قاجار کفش مردان بیشتر شبیه نعلین (کفشی شبیه آخوندهای امروزی) و دمپایی بود که از چرم ساغری با نوک‌های عقابی شکل به صورت برگشته و دارای پاشنه‌ای بسیار بلند و نازک و مخروطی شکل ساخته می‌شد. به‌عبارتی کفش ساغری در دوره قبل قاجار، یعنی حکومت زندیان نیز بسیار متداول بود. به طور کلی، کفش‌های شاهزاده‌ها به شکل دستک‌دار بود، کفشهایی که روی و ساق پا را می‌پوشاند.
بعد از سفرهای متعدد ناصرالدین شاه و ارتباط ایران با اروپا، مُد واردتی کم کم وارد کشور شد. در همین زمان و بعد از آن کفش رسمی مردانه به شکل امروزی رواج پیدا کرد. همچنین کفش پاشنه بلند زنانه در همین دوران وارد دربار پادشاهی شد و به مرور در دوران پهلوی اول به کفش مرسوم تمامی زنان تبدیل شد.
کفش‌های سنتی ایرانی
امروزه به دلیل گسترش سریع جوامع انسانی و وارد شدن مُد به کشور، دیگر به مانند گذشته کفش‌های بومی و سنتی محبوب نیستند. بخش اعظمی از این نادیده گرفته شدن، به دولت مردان و بخش دیگری به مردم باز می‌گردد. بازده مالی بالا، تنوع و جذابیت کفش‌های امروزی دیگر جای را به عرضه کفش‌های بومی که ریشه در تاریخ و فرهنگ مردمان این مرز و بوم دارد، باز نمی‌گذارد. با این حال، در زیر انواع پاپوش ایرانی را معرفی می‌کنیم:
گیوه
گیوه را شاید باید یکی از قدیمی‌ترین پاپوش‌ها در تاریخچه کفش در ایران دانست. سبک بودن، دوام بالا و مناسب برای پیاده‌روی‌های طولانی‌مدت از جمله ویژگی‌های مهم گیوه است. گیوه به طور عمده در بسیاری از شهرهای ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی خاستگاه آن به استان چهارمحال و بختیاری و مناطق کردنشین غرب کشور باز می‌گردد. از نظر تاریخ‌دانان، نخستین گیوه به دوره صفویه مرتبط است. گیوه به عنوان پاپوش اصلی مردم عام در نظر گرفته می‌شد و به دلیل راحتی و مقاومت بالا، در مناطق کوهستانی و برای کشاورزان به عنوان ایده‌آل‌ترین کفش شناخته می‌شود.
تمامی مراحل ساخت گیوه به صورت کاملاً دستی انجام می‌شود، رویه آن از نخ قالی و نخ ابریشم و زیره کفش از چرم و لاستیک استفاده می‌شود. با این حال، گیوه معمولاٌ به 5 نوع مختلف اعم از گیوه زیرپارچه‌ای، گیوه تخت چرمی، گیوه تخت لاستیکی، گیوه تخت آجیده و گیوه رویه ابریشمی ساخته می‌شود. همچنین رنگ سنتی گییوه سفید است، در حالی که ممکن است در بازار این نوع پاپوش را به رنگ‌های دیگر نیز مشاهده کنید. به طور کلی، گیوه در عین سادگی، هم دارای کارکر بالا و هم زیبایی است.
چاروق
چاروق (پالیک یا پاتابه) پای‌افزای است بسیار قدیمی و قرمز رنگ که توسط دباغان به صورت دستی و از جنس چرم طبیعی ساخته می‌شود و از طریق بندهایی به دور ساق پا پیچیده می‌شدند، شکل جلویی کفش به شکل نوک عقابی برگشته است. این کفش از دیرباز و بعد از حضور اسلام به عنوان هنری دست‌ساز و تخصصی معرفی شد. هم اکنون به عنوان صنایع دستی شمال خراسان و شهر زنجان شناخته می‌شود.
بدنه اصلی چاروق از چرم است و با استفاده ظریف کاری‌ها، در کنار مقاومت بالا، بسیار زیبا ساخته می‌شوند. کف چاروق نیز از چرم بوده و رویه آن از طریق نخ‌بافی‌هایی از جنس ابریشم و سیم گلابتون بافته و تزئین داده می‌شود. در گذشته کفش چاروق از چوب بسیار قوی ساخته می‌شد، ولی به مرور زمان به کفشی برای داخل خانه جهت راه رفتن بر روی فرش تبدیل شد.
نعلین
از دیگر کفش‌های قدیمی ایران می‌توان به نعلین اشاره کرد که سابقه طولانی آن در متون مختلف گزارش شده است، برای مثال در شاهنامه فردسی چنین آمده: «طبق‌های زرین پُر از مشک و عود – دو نعلین زرین و زرین عمود.» شکل ظاهری نعلین به کفش‌های آخوندهای امروزی بسیار شباهت دارد، با اینکه در گذشته نعلین مخصوص افراد عالم و دانشمند بود.
جنس رویه نعلین معمولاً از چرم و کفی آن از چوب ساخته می‌شود و از پاشنه و پشت کفش خبری نیست. سبک طراحی نعلین به صورتی که فرد بتواند حداکثر راحتی را دورن کفش داشته باشد. با این حال، این پاپوش برای پیاده‌روی‌های طولانی و محیط‌های سخت و کوهستانی به هیچ عنوان مناسب نیست. همچنین رنگ نعلین معمولاً مشکی، سفید و در گذشته بیشتر به رنگ زرد بود.
چموش
چموش با سابقه تاریخی 800 ساله به پاپوش مخصوص خطه شمال ایران گویند. این کفش از چرم گاو دباغی نشده و بدون هیچ‌گونه دوخت و میخی به رنگ قرمز ساخته می‌شود. اگر به صورت بَندی باشد، بَند یا تسمه آن، از دور تا دور کفش می‌گذرد و به ساق پا پیچانده می‌شود.
چموش در نواحی کوهستانی شمال کشور و به‌ویژه در منطقه گیلان مورد استفاده قرار می‌گرفت. به دلیل جنس رویه چرم، چموش در برابر نفوذ آب و رطوبت فوق العاده قوی است. با این حال، با گسترش شهرنشینی و تبدیل شدن مسیرهای خاکی و جنگلی به آسفالت، پاپوش چموش رفته رفته به فراموش سپرده شد، اگر چه امروزه تنها در «روستای ماسوله» این کفش تولید و به عنوان سوغات فروخته می‌شود.
همچنین دیگر کفش‌های قدیمی ایران را می‌توان به گالش (کفش مخصوص زنان گیلانی)، کبکاب (کفش زنان قشم)، چاریق (کفش مردم ترکمن) و سواس (کفش مردم بلوچ) اشاره کرد.
اهمیت دانستن تاریخچه کفش برای ایرانیان
درک اساسی نوع پوشش به‌ویژه کفش، نه تنها برگرفته از معیارهای فرهنگی و اجتماعی است، بلکه راهی عالی برای توسعه سبک پوشش منحصر به فرد در آینده نیز است. مگر غیر این است که برای ساخت فردایی درخشان باید به گذشته پُل زد؟ توجه به کفش‌های سنتی و تاریخی کشور، توجه به فرهنگ غنی این مرز و بوم است. جهت رسیدن به این موضوع حیاتی، لازم است دستگاه‌های اجرایی در کنار مردم از نو و به دور از اعتقادات شخصی، ریشه‌های تاریخی سبک پوشاک در ایران را زنده کنند. با این حال، پوشیدن گیوه در کنار تمامی فوایدش، به زنده نگه داشتن فرهنگ ایرانی کمک شایانی خواهد کرد.